Türkiye’de yok olma tehlikesindeki diller

UNESCO tarafında 17 Kasım 1999’da ilan edilen Dünya Ana Dili Günü 21 Şubat 2000’den beri dünyanın her yerinden çeşitli etkinliklerle kutlanıyor.

Bengali Dili Hareketi için Bangladeş polisi ile çatışan Bangladeşli üniversite öğrencilerinin öldürülmesinin yıl dönümü olarak kabul edilen Dünya Anadil Günü UNESCO üyesi ülkeler tarafından kutlanır.

Ana Dil – Ana Dili

Aynı kelime gruplarından oluştukları için; ana dil ve ana dili birbiriyle karıştırılmaya çok müsait iki kavram.

Ana dil, ses yapısı, şekil ve anlam bakımından birbirinden az ya da çok farklılaşmış bulunan dil veya lehçelerin, kök bakımından bilinmeyen bir tarihte birleştikleri ortak dil.

Daha basit bir tanımla; Kendisinden başka diller veya lehçeler türemiş olan dil. (TDK)

Ana dili ise; İnsanın doğduğu toplum çevresinden öğrendiği, bilinç altında yer eden, bireyin gelişiminde etkileyen dil.

Çocuğun ailesinden ve içinde yaşadığı topluluktan edindiği dil. (TDK)

Ana dili neden önemlidir?

Anadili kişinin dünyayla ilk iletişim kurma sürecinde edinip öğrenmeye başladığı ve dolayısıyla kişiliğinin, kimliğinin, duygusal ve zihinsel gelişiminin ayrılmaz bir parçası niteliğini taşıyan dildir. Ana dili kullanımı engellendiğinde ya da bir şekilde ana dili yitirildiğinde bireyin zihinsel ve duygusal bütünlüğü sekteye uğrar.

Ulus-devlet politikalarının bir getirisi olarak milyonlarca çocuk eğitim hayatına başladığında ana dilinde eğitim göremediği için zorluk yaşıyor. Ana dilinin kurallarını öğrenemeden yabancı bir dili nizami bir şekilde yeni bir dil çocuğun eğitim hayatında yaşayacağı problemler hayal ürünü değildir.

Ana dilinde eğitimin bir diğer önemi de yok olma tehlikesindeki dillerdir.

BM Verilerine göre dünya üzerinde her iki haftada bir dil içinde bulunduğu kültürel ve entelektüel ortamla birlikte yok olmaktadır. UNESCO verilerine göre dünya üzerinde 2 bin 500 dil yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Peki bir dilin yok olması ne demektir?

UNESCO yüz yıl içinde bir dili konuşacak çocuk kalmayacak durumdaysa bu dili tehlike altında olarak kabul ediyor. Eğer bir dili konuşacak hiçbir çocuk kalmamışsa UNESCO tarafından bu dil ölü dil kabul edilir.

Ana Dilinde eğitim dillerin yok olmasını yüzde yüz engelleyemese de yavaşlamasına ve dil yok olsa bile dile dair verilerin daha sistemli bir şekilde geleceğe aktarılmasını sağlar. Dil yaşayan, canlı bir varlıktır. Ve yaşayan her canlı gibi doğar/ortaya çıkar, Büyür/gelişir-yayılır ve ölür/yok olur.

Bütün dünyada 7 binden fazla dil konuşuluyor, 5 binden fazla “yerli” kültür yaşıyor, 370 milyondan fazla “yerli” insan yaşıyor. Bugün Dünya üzerinde konuşulan dillerin yüzde 40’ı yok olma tehlikesi altında.

Dünyada dilsel çeşitliliğin en yüksek olduğu ülke Papua Yeni Gine. Nüfusu 8 milyondan biraz fazla olan ülkede 800’den fazla dil konuşuluyor. Dilsel çeşitliliğin en düşük olduğu ülke ise Kuzey Kore. UNESCO verilerine göre ülkenin dilsel çeşitliliği yok.

Bu durum ülkemizde de iç açıcı değil. UNESCO’nun hazırladığı Tehlikedeki Diller Atlası’na göre Türkiye’de 3 dil çoktan yok oldu; Kapadokya Yunancası, Mlahso, Ubıhça yakın geçmişte ölen diller arasına girdi. Çok az sayıda kişi tarafından da olsa halen konuşulan 15 dil ise tehlike altında.

UNESCO’ya göre, Türkiye coğrafyasında bulunan, Batı Ermenicesi, Abhazca, Adigece, Kabardeyce, Zazaca, Abazaca, Hemşince, Lazca, Pontus Yunancası, Romanca, Suret, Gagavuzca, Ladino, Turoyo ve Hertevince dil/lehçeleri ise yok olmak üzeredir.

UNESCO’nun Dünyada Tehlikedeki Diller Atlası’na göre Türkiye’de konuşulan 15 dil yok olmak üzere. Atlasta ‘Güvensiz’, Açıkça tehlikede, Ciddi tehlikede ve kritik boyutta tehlikede olarak 4 kategoride toplanan diller şöyle:

‘Güvensiz’  

Zazaca: Hint-Avrupa dil ailesine mensup İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir.   Konuşan sayısına dair net bir veri bulunmasa da 1,5 milyon-2 milyon konuşanı olduğu düşünülmektedir. Türkiye’de Kürt coğrafyasında konuşulur.

Kabardeyce: Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes cumhuriyetlerinde kullanılan resmî diller arasındadır. Bunun dışında Suriye, Ürdün, Türkiye ve Rusya’daki Krasnodar ve Stavropol Kraylarında konuşulmaktadır. 1 milyon civarı insanın konuştuğu tahmin edilmektedir.  Türkiye’de Kayseri, Sivas, Tokat, Amasya, Çorum, Kahramanmaraş, Adana, İçel, Ankara, Eskişehir, Balıkesir’de konuşulur.

Adigece: Kuzey Kafkasya’da yer alan, Adige Cumhuriyeti’nde ve Krasnodar Krayı’nda konuşulan Çerkes dilidir. Adige Cumhuriyeti’nin resmi dili olmasının yanında Ürdün, Suriye ve İsrail’de onaylanmış azınlık dilidir. Dünya’da 600 bin kişi tarafından konuşulur.

Abhazca: Kuzeybatı Kafkas dillerinden biridir. Abhazya Cumhuriyeti’nin Rusça ile birlikte resmi dilidir ve Türkiye ve Suriye’de günlük dil konuşulur. Abhaz Kiril alfabesiyle yazılan dil, günümüzde Abhazca 150 bin kişi tarafından konuşulur.

Açıkça tehlikede

Batı Ermenicesi: Bir Hint-Avrupa dili olan çağdaş Ermenicenin iki lehçesinden birisidir. 1915’e kadar tüm İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde konuşulmaktaydı. Bugün ise sadece İstanbul’daki Ermenilerin küçük bir bölümü tarafından konuşulmaktadır. 1,4 milyon kişi tarafından konuşulur.

Pontus Yunancası: 778,000 kişi tarafından konuşulan Hint-Avrupa dil ailesine bağlı ve 200,000-300,000 kişinin anadilidir. Kuzey Yunanistan’da konuşulmakla birlikte Türkiye, Rusya ve Ermenistan’da konuşulmaktadır.

Romanca: Çingenelerin yaşadığı tüm ülkelerde konuşulur, ancak bölgeden bölgeye çok fazla değişkenlik gösterir ve birçok Çingene bu dili unutup yaşadıkları ülkenin dilini konuşmaya başlamıştır. Bu dil Hint-Avrupa dil ailesine mensuptur. 1,5 milyon kişiş tarafından ana dili olarak konuşulur.

Suret: Asur halkı tarafından konuşulan Afro-Asya dil ailesinin Sami dillerine bağlı Aramice bir dildir. Yukarı Mezopotamya coğrafyasında 600 bin-800 bin kişi tarafından ana dili olarak konuşulur.

Hemşince: arkaik bir Ermenice lehçesi olup Batı Ermenice içerisinde değerlendirilir. Artvin’in Hopa, Borçka ilçelerinde ve Batı Marmara’da konuşulur. Hemşince alıntı sözcükler Türkçe konuşma içinde varlığını sürdürür. 44 bin kişi tarafından konuşulur.

Abazaca: Kuzeybatı Kafkas dillerinden biridir, Abhazca ile yakın akrabadır. Karaçay-Çerkesya Cumhuriyetinin resmi dilidir. Rusya ve Türkiyede konuşulan Abazaca, Dünya çapında 40 bin kişi tarafından konuşulur.

Lazca: Laz halkının yerli olarak yaşadığı Ardeşen, Arhavi, Borçka, Fındıklı, Hopa, İkizdere ilçeleri ve Pazar’ın yanı sıra Marmara bölgesinde Akçakoca, Bursa, Düzce, Gemlik, Gölcük, Hendek, İzmit, Karamürsel, Maşukiye, Samsun, Sapanca, Yalova kentlerine bağlı bazı köylerde ve Gürcistan’ın Batum şehrinde de konuşulmaktadır. Türkiye’de 20 bin kişi tarafından anadil olarak konuşulmaktadır.

Ciddi tehlikede

Turoyo: modern Aramicenin batı lehçesidir. Ortadoğu, Orta Asya ve Kerala’da Hıristiyanlar tarafından çoğunlukla konuşulur.   500 bin ila 1 milyon kişi tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.

Gagavuzca: Oğuz grubuna bağlı Türk dilidir. Yaklaşık 300 bin kişi tarafından konuşulur. Çoğunlukla Moldova’daki Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi’nde yaşayan Gagavuzların konuştuğu dildir.

Ladino: Hint Avrupa dil grubunun Latin koluna bağlı Eski İspanyolcadan kökenlenmiş bir dildir. Çoğunluğu 65 yaş üzeri yaklaşık 100 bin-200 bin kişi tarafından konuşulduğu düşünülmektedir. İsrail’de, Türkiye’de, Amerika Birleşik Devletleri’nde, Fransa’da, Yunanistan’da, Brezilya’da, Birleşik Krallık’ta, Fas’ta, Bulgaristan’da ve İtalya’da, daha az miktarda da Kanada’da, Meksika’da, Arjantin’de, Tunus’ta, Uruguay’da, Sırbistan’da, Bosna-Hersek’te, Makedonya’da, Belçika’da, El Salvador’da, ve Hollanda’da konuşulmaktadır.

Kritik boyutlarda tehlikede

Hertevince: Kuzeydoğu Arami dilidir. Katolik Keldanilerce konuşulduğu esas bölge geçmişte Siirt’in Pervari ilçesinde Ekindüzü köyü idi. 2012 yılında Ekindüzü köyünde sadece dört kişinin anadili gibi bu dili konuşabildiği belirtilmiştir. 1000 kişi tarafından konuşulmakta ve konuşanların ikinci dili çoğunlukla Kürtçe’dir.